Achteromkijken, het is niet meteen waar TRANSIT voor bekend staat. Toch deed het festival het meermaals op het openingsconcert van haar vijftiende editie, een verjaardag die gevierd werd met het ensemble SPECTRA van Filip Rathé.
Als om er maar meteen komaf mee te maken, dook het programma direct ver het verleden in. Ver betekende in dit geval het laatste decennium van de twintigste eeuw, met ‘Feulliage du Coeur’ van Serge Verstockt, een compositie van net geen twintig jaar geleden. Het werk is een ronduit spectaculair stuk voor coloratuursopraan en klein ensemble, met daarin twee klarinetten die de zangeres geregeld op de huid zitten. Dat Schönberg een belangrijke inspiratiebron was bij het schijven van het werk, daar moest een luisteraar niet al te lang naar zoeken. De flarden herkenbare melodieën en gestes gaven het stuk een opvallende cohesie die ook zo kenmerkend is voor de muziek van de vaandeldrager van de Tweede Weense School.
Bovendien liet Verstockt hier ook een ingenieuze orkestratie horen waarbij de klarinetten en de stem van Elise Caluwaerts in het hoge register knap in elkaar overliepen. Als de tinten in een aquarel vervaagden de grenzen tussen de zangeres en de blazers waardoor de muziek meer dan eens in een droomwereld terecht kwam, alsof de muziek omgeven werd door een wazige rand.
SPECTRA
Bleef de uitvoering van Verstockts werk wat onder de verwachtingen, met de eerste creatie van de avond werd wel raak geschoten. Vanaf de eerste seconden wist componist Daan Janssens met ‘(‘lespace d’une page)’ de luisteraar bij de keel te grijpen. Geïsoleerde in- en uit fadende klanken van de drie strijkers, evenveel blazers en de percussie zorgden voor een suspense die het werk nooit meer zou verlaten. Ook toen de muziek omgevormd werd tot uitgestrekte klankvelden en wat meer afwachtend klonk of toen het geluid verdampte tot ruisen en windgeluiden, werden de luisteraars bij de les gehouden. Of beter gedwongen, want de concentratie die het werk kenmerkte, liet weinig kansen om af te haken. Zelfs in die mate dat het louter wrijven over een grote trom een geluid werd dat de volle aandacht naar zich toe wist te halen.
Met een haast filmische verbeelding werd ‘(‘lespace d’une page)’ een werk dat echt tot de bezoekers sprak, zeker toen na de hangende spanning het roer omgegooid werd en de muzikanten naar alle kanten leken weg te schieten. Met de beperkte bezetting werd het niet meer dan een storm in een glas water, maar een storm was het sowieso.
Tegen deze uitgebalanceerde achtergrond kon de klank van het cimbalom mooi uitkomen. Alleen in het begin leek het exotische geluid wat overheerst te worden door de andere instrumenten, maar eens het beeld opklaarde, kon het zich tonen als de solist van dienst. Gelukkig werd het instrument niet zomaar als wat couleur local uitgeperst. De specifieke klank mocht haar werk doen, maar dan wel met muzikaal materiaal dat mooi aansloot bij de geest van de hele compositie.
Na de eerste première keerde het programma weer terug naar het verleden, zij het niet zo ver als met het werk van Verstockt. ‘Frangrances’ van Annelies van Parys werd zes jaar geleden voor het eerst uitgevoerd, uitgerekend tijdens TRANSIT. Net als Janssens mikte Van Parys met dit werk niet op de grote gebaren, hoewel haar partituur in vergelijking met die van haar jongere collega dan weer wel wat abstracter klonk. Hermetisch was die echter alles behalve en dat niet alleen door de flarden haast klassieke melodieën die er in te horen waren.
Naar eigen zeggen was ‘Frangrances’ een werk waarvoor ze op voorhand geen vaste structuur uitgestippeld had, maar waarbij ze wilde zien waar het uitwerken van het materiaal haar zou brengen. Het resultaat werd een compositie die niet vies was van contrasten. Zo ingehouden het begin was, zo energiek liet ze later het geluid ratelen en bewegen, waarbij vooral de xylofoonpartij klonk alsof die weggelopen was uit een miniatuurversie van George Antheils ‘Ballet Mécanique’. Deze virtuositeit zou later een meer klaterende gedaante aannemen in de piano, waardoor ook in dit werk de luisteraar meegenomen werd van de ene wereld naar de andere: of hoe toegankelijk de al te vaak als “moeilijk” bestempelde hedendaagse gecomponeerde muziek kan zijn.
Voor de tweede creatie van de avond mocht Filip Rathé, dirigent en oprichter van SPECTRA, een tweede petje opzetten, namelijk dat van componist. Niet voor de eerste keer overigens, want ook tijdens vorige edities van TRANSIT was muziek van hem te horen, waarmee hij meteen een van de usual suspects van het festival is.
Voor zijn ‘El Agua y la Muerte’ gebruikte hij twee gedichten van Frederico García Lorca waarbij zangeres Elise Caluwaerts haar tweede opwachting mocht maken. Opvallend genoeg kwam die pas diep in het stuk in actie, net als de meeste andere muzikanten. Het eerste deel van het werk kwam immers integraal voor rekening van pianist Luc Van Loo. Die kreeg van Rathé een knappe partituur, opgebouwd uit kleine brokjes klanken, vaak niet meer dan een of twee noten, die aanvankelijk in klonters aan elkaar geregen werden. Geleidelijk aan werden er lagen aan de partituur toegevoegd tot Van Loo aan vier stemmen tegelijkertijd sleutelde in een totaalgeluid dat het midden hield tussen een prélude van Debussy en weerbarstige improvisatie van Cecil Taylor.
Hoewel de muziek nooit de explosiviteit van deze laatste liet horen, was de piano-intro toch het meest extraverte deel van het werk. Daarna reduceerde Rathé het geluid immers tot een combinatie van een fluisterende en sprekende stem (die soms alleen de klinkers van de tekst liet horen) en geïsoleerde klanken van de instrumenten: een bescheiden combinatie die fraai contrasteerde met het voorgaande en boeiend bleef om de resterende tijd van het werk te boeien.
Als afsluiter van de avond stond ‘Cardhu’ van Luc Brewaeys geprogrammeerd: nog een werk dat in 2008 voor het eerst te horen was op TRANSIT én van een componist die ook een certitude geworden is in de programmabrochure. In België blijft Brewaeys de grote kampioen van het integreren van verschillende muzikale kenmerken. In zijn werken versmelten melodie, harmonie en klankkleur tot een eenheid waarbij het ene het andere lijkt in te sluiten.
‘Cardhu’ liet zo mooi horen hoe Brewaeys het geluid kan boetseren en verfijnen tot het helemaal is wat het moet (of kan) zijn. Het versmelten van de verschillende muzikale bouwstenen had ook haar invloed op de beweging in de muziek. Uit een schijnstilstand in voorzichtig verglijdende akkoorden ontwikkelde zich een onderhuidse beweging die plots over kon gaan in echte actie om daarna weer naar een van de andere stadia terug te keren.
Deze muziek vereist een ensemble dat kan opereren als een soepel blok en dat bleek SPECTRA, dat het stuk opname voor haar album ’20 Years, For The Record’, helemaal te zijn. De zinnelijke compactheid van Brewaeys’ partituur werd zo ook in het geluid hoorbaar, waardoor de kwaliteiten van de muziek maximaal tot uiting kwamen en die ook nu weer alles behalve complex klonk. Een knap slot van een programma dat op papier niet op en top TRANSIT was, maar waarbij het terugblikken niet verviel in een Night of the Proms voor de few. Al was het maar omdat de oudere werken op het programma het meer dan waard waren om nog eens uitgevoerd te worden. Iets wat in de creatiecultuur als eens uit het oog verloren wordt.
