---

Waar mensen al niet over praten als ze op café zitten: voetbal, de nieuwe haarsnit van Stef Wouters of wie De Mol zou kunnen zijn. In het IJsland van april 1999 was dat even anders toen Kristin Björk Kristjansdottir en Jóhann Jóhannsson fantaseerden over hoe '20 basgitaren en 4 elektronische orgels op loeihard volume' zouden klinken, of over wat het effect zou zijn van 'een Canadese zanger die vanuit een ijskast zit te brullen terwijl iemand met natte vingers aan de binnenkant van een synthesizer staat te prutsen'.

Denktank

Om hun dagdromen in realiteit om te zetten, stampten Jóhannsson en Kristjansdottir met gitarist en componist Hilmar Jensson Kitchen Motors uit de grond. Naar eigen zeggen een denktank, kunstorganisatie en platenlabel dat zich specialiseert in samenwerkingen: concerten, performances, tentoonstellingen, films, boeken en radio shows, met speciale aandacht voor IJslandse elektronische en geïmproviseerde muziek.

"Eigenlijk is het platenlabel Kitchen Motors (KM) maar een bijproduct van de hele organisatie" verduidelijkt Jóhannsson. "Soms leverden deze activiteiten toffe opnames op en die wilden we uitbrengen. Op een eigen label leek het eenvoudigst. Het hoofddoel van Kitchen Motors blijft echter een forum bieden aan interessante ideeën, zowel van onszelf als van artiesten die we kennen of goed vinden. Zo zullen we als Kitchen Motors (Hilmar, Kirstin en ikzelf) een geluidsbijdrage leveren aan een project in St. Petersburg en zullen we curatoren zijn voor een tentoonstelling in het Living Arts Museum in Reykjavik volgend jaar."

Maar KM schijnt met het jaar omvattender te worden. Zo hebben de oprichters pas de band Kitchen Motors boven de doopvond gehouden en verscheen vorig jaar de eerste solo-cd op het label: 'Huggun' van Kippi Kaninus. Een vreemde koerswijziging voor een organisatie die zich toelegt op het promoten van samenwerkingsverbanden. Jóhannsson ziet dat anders: "We waren serieus onder de indruk van Kippi's album en omdat ikzelf en de andere KM leden toch andere manieren hadden om mijn eigen werk naar buiten te brengen, vonden we dat de middelen van KM mochten dienen om werk van anderen te presenteren." Een echte stortvloed aan releases moet er echter niet verwacht worden. "We hebben maar een klein budget en kunnen dus maar een paar dingen die ons interesseren uitbrengen, dus doen we dit alleen met zaken waar die we allemaal geweldig vinden."

Buitengewoon

Dat de leden van KM met soms ongewone ideeën komen aandraven kan – gezien hun opmerkelijk artistiek profiel – moeilijk onverwacht genoemd worden. Het Apparat Organ Quartet – 4 elektronische orgels – of de 'Helvitis Symphonie no. 1' met 13 gitaristen (waaronder Jónsi van Sigur Ros) mogen dan al opmerkelijk zijn, 'Telefonia' gaat nog een stap verder.

Kort gezegd: het aanwezige publiek kan berichten inspreken op een gegeven voice-mail nummer. Deze boodschappen worden doorgestuurd naar en bewerkt door een laptop waarna het geluid via luidsprekers terug naar de publieksruimte gestuurd wordt. Deze klanken worden op hun beurt via microfoons terug naar de laptop gezonden en geloopt. Het resultaat is een kakofonie van geluiden, waarbij timbre en toonhoogte afhankelijk zijn van de ruimte waarin het 'stuk' gebracht wordt. Opmerkelijk feit: het werk ging in première in Kringlan, IJslands grootste winkelcentrum. Het personeel was opvallend genoeg nog behulpzaam ook.

Opmerkelijk genoeg wil Jóhannsson 'Telefonia' niet als ironisch gecatalogeerd zien. "Eigenlijk is 'Telefonia' serieus te nemen, hoewel er een speels element in zit. Ik hou van dingen die wat ambigu zijn. En dus heb ik iets tegen ironie die een afstand schept tussen het kunstwerk en het publiek. Begrijp me niet verkeerd: niets tegen ironie – want we gebruiken het zelf geregeld –, maar het mag het publiek en het kunstwerk niet uit elkaar drijven."

Englabörn

En dan verschijnt na al het dolle werk van voorheen in 2003 'Englabörn'. Een gereorganiseerde versie van de muziek die Jóhannsson schreef bij een theaterstuk van Hávar Sigurjónsson. Geen humor, gedreun, oorverdovende volumes of spelvormen, wel een strijkkwartet, hier en daar een piano, een orgel en een klokkenspel en spaarzaam aangewende elektronica en percussie, dit geheel tegen de gewelddadige inhoud van het stuk in. "Het is antiprogrammatisch in die zin dat ik het tegenovergesteld probeerde te doen van wat er op het podium gebeurde. En zo werk ik wel meer: kiezen voor het tegenovergestelde van wat er gaande is. Het werkt natuurlijk niet altijd, maar in het geval van 'Englabörn' dus wel. Mijn techniek was om tijdens het schrijven van de muziek helemaal niet aan het theaterstuk te denken. Ik probeerde er afstand van te nemen en de muziek vanuit een persoonlijker perspectief te maken."

Dit wil echter niet zeggen dat er geen enkele band is met het theaterstuk, wel integendeel. Met omschrijvingen als 'sereen' of 'meditatief' is Jóhannsson het totaal oneens: "Ik denk dat 'Englabörn' op een bepaalde manier misleidend kan zijn: mooi en sereen aan de buitenkant, maar de gevoelens die er achter zitten zijn alles behalve deze dingen. Soms is het kalm en ruimtelijk, maar het is verkeerd om deze kalmte te beschouwen als sereniteit en het is zeker niet meditatief! Er zit veel pijn en geweld in de muziek, maar dit wordt gewoon niet op een vanzelfsprekende, herkenbare manier getoond. Ik denk dat als een luisteraar de tijd neemt om de muziek te leren kennen dat dit duidelijk zal worden. Deze muziek kan alleen meditatief genoemd worden als je houdt van mediteren in het Witte Huis."

Ook structureel-muzikaal heeft het werk van Sigurjónsson invloed gehad op de uiteindelijke cd-versie. "Het stuk is gebaseerd op de theatermuziek en reflecteert de manier waarop de originele muziek gestructureerd was zoals motieven die terugkeren, ontwikkelen enz. Het terugkeren van sommige motieven beviel me wel. Niet iets één keer gebruiken en dan weg er mee, maar ernaar teruggrijpen en het vanuit een andere standpunt bekijken. Het doet me trouwens echt plezier dat sommige of zelfs de meeste luisteraars zich niet realiseren dat de muziek genoteerd is tot ze de tekst in het boekje lezen. Die verwarring en ambiguïteit bevallen me wel."

Toch is er nog een duidelijkere link tussen de cd en het theaterstuk. De titels van de verschillende nummers verwijzen immers naar delen uit het theaterstuk, iets waar Jóhannsson nu spijt van heeft. Naar eigen zeggen had hij die, achteraf bekeken, liever abstracter gehouden.

Akoestisch

Zijn keuze om de muziek van 'Englabörn' hoofdzakelijk toe te spitsen op een akoestisch strijkkwartet is volgens Jóhannsson zelf niet zo'n vreemde keuze. "Hoewel ik voor 'Englabörn' buiten IJsland voornamelijk bekend was met mijn elektronische muziek heb ik in IJsland zelf jaren met 'akoestische' muzikanten samengewerkt en die muziek begint nu naar buiten te komen." Het is overigens nooit zijn bedoeling geweest om pure elektronische muziek te maken, hoewel hij er graag naar luistert. "Het gaat mij om het combineren van het elektronische en het akoestische en de wrijvingen en de spanningen die daar uit voortvloeien. Met het Apparat Organ Quartet maken we redelijk mechanische en machinale muziek met elektronische keyboards, maar alles wordt eigenhandig gespeeld en heeft een sterk akoestisch gevoel. Ik ben namelijk niet zo voor de steriliteit en het obsessief cerebrale van veel hedendaagse elektronische muziek die nooit het digitale domein verlaat. Er zijn natuurlijk belangrijke uitzonderingen, maar voor mij – en dit is als een regel te nemen – moet muziek in een akoestische ruimte bestaan."

Voor 'Englabörn' viel de keuze op subtiele, haast onmerkbare elektronica. Moeilijk hoorbaar, maar niet onbelangrijk. "Aan de oppervlakte heeft 'Englabörn' iets van kamermuziek, maar dan is er het elektronisch element dat als een "Erfremdungseffekt" werkt. Iets dat afstand schept en dat mensen op een andere manier doet luisteren. Het was niet mijn bedoeling om een hedendaags klassiek – wat dat ook moge betekenen – album te maken, noch een album met elektronische muziek. Ik wilde iets daar tussenin, elektronische kamermuziek.

IJsland

Wie uit IJsland komt aanwaaien met mooie, sfeervolle muziek zal al snel geconfronteerd worden met voor de hand liggende vergelijkingen. Hoe kijkt Jóhannsson aan tegen de parallellen met Björk, múm of Sigur Ros? "Als journalisten deze vorm van labeling willen gebruiken dan is dat voor mij in orde. Met KM respecteren we al de genoemde artiesten, kennen sommigen zelfs goed en hebben er soms al jaren mee samengewerkt. Ik vind het trouwens begrijpelijk dat artiesten van zo'n klein land als het onze met elkaar vergeleken worden. Maar houd er wel rekening mee dat het iets van journalisten blijft en eigenlijk te simpel is om de rijke en gevarieerde IJslandse muziekscène te reflecteren."

De mooie, subtiele muziek van 'Englabörn' zou anders mooi in dit schema passen, maar daarvoor is de cd voor Jóhannsson toch te persoonlijk. "'Englabörn' heeft een hele directe en sterke binding met mijn eigen leven. Maar ik denk dat het onvermijdelijk is dat mensen een connectie gaan voelen met de geografische kenmerken van IJsland wanneer ze de muziek horen. Zoals mensen beelden van New York zien als ze Suicide horen. Je kan niet vluchten voor waar je vandaan komt en het is onvermijdelijk dat kenmerken van je roots in je werk opduiken. Aan de andere kant is het wel verkeerd om in 'Englabörn' een evocatie van een landschap te zien, het is gewoon een heel introspectief werk. Ik legde trouwens bij Jon Wozencroft, die de cover ontwierp – en heel mooi als je't mij vraagt – de nadruk op om zeker geen beelden te gebruiken die IJsland zouden kunnen evoceren!"

De houding om nooit het voor de handliggende te doen, spookt duidelijk door heel Jóhannssons artistieke loopbaan. Of het nu om Kitchen Motors of 'Englabörn' gaat, steeds is het een verhaal van tegenstellingen en nuances: grappige ernst, akoestische elektronica en vooral veel zeggen maar weinig uitspreken. Het opmerkelijkst is echter dat dit bij de IJslander niet alleen interessante, maar ook bloedmooie muziek oplevert. Een combinatie die niet zo voor de hand ligt … waarmee de cirkel mooi rond is.