Hoezeer de Chinese maatschappij ook (langzaam maar zeker) openbreekt, het land is en blijft een mysterieuze onbekende. Is het niet de ondoorgrondelijke, eeuwenoude traditie of het kunstige Chinese schrift dat barrières opwerpt, dan is het wel het strakke communisme, waarvan exponenten als Mao en zijn Culture Revolutie nog steeds als luide slagen door de recente geschiedenis galmen. Het kan het grote publiek dan ook niet kwalijk genomen worden dat het een dergelijk met "traditionele" en "strengheid" beladen land en volk niet meteen met elektronische muziek associeert. Toch komen er al enkele jaren elektronische en elektro-akoestische klanken uit dat deel van het Verre Oosten aangewaaid. Het duo FM3 dat in oktober diverse Belgische podia aandoet, was de eerste Chinese act die live met abstracte elektronica aan de slag ging. In een interview met Christiaan Virant (de helft van FM3) vertelt deze vooral niet over censuur en politieke motieven, de verfijnde Chinese luisterhouding of opgekropte frustraties. Met al deze cliché's veegt deze naar China uitgeweken Amerikaan snel de vloer aan.
Enkeltje Beijing
Wat in elk geval geen cliché genoemd kan worden, is het betitelen van Christiaan Virant als een klassiek geschoolde punkcomponist. Hoe uiteenlopend de twee delen van deze "titel" ook mogen zijn, ze hebben beide hun plaats binnen de muzikale afkomst van de Amerikaan. Klassieke geschoold op viool en piano belandt hij in 1982 bij de gitaar, waarmee hij met verschillende bands hardcore trash en psychedelische punk aflevert. De eenvoudige meersporenopnames met deze groepen maken later plaats voor geavanceerder werk. "Rond '83 of '84 bracht een vriend me dan in contact met Kraftwerk en toen ben ik begonnen met meer experimentele tapecomposities. Toen ik me daarna een Apple II aanschafte kwamen de elektronische songs. Tegen 1986 was ik dan echt bezig met repetitieve muziek en drones."
Deze opvallende muzikale koerswijziging werd later nog uitvergroot toen Virant besloot om Nebraska in het "vrije Westen" te verruilen voor het communistische China, hoewel het toeval daar zeker een handje bij hielp. Eigenlijk had het India moeten worden, maar een gulle Aziatische regering veranderde de plannen van de jonge muzikant die geïnteresseerd was geraakt in andere culturen. "Mijn vrienden waren fans van freejazz en Indische klassieke muziek. Eerst wilde ik me verdiepen in deze laatste traditie, maar om één of andere reden was het China dat me de het geld en de mogelijkheden bood om te komen studeren. Zo kwam ik in de laten jaren '80 in China terecht. Tot 1999 werkte ik nog als journalist, tot ik van muziek kon leven. Van toen af ben ik volledig gestopt met mijn journalistieke bezigheden en zo ben ik nu fulltime muzikant."
Terugkijkend weet Virant heel goed dat hij in China jaren afgesneden was van wat er muzikaal in het Westen gebeurde. Dat veranderde voor hem pas toen hij in de late jaren '90 in Beijing een punkband uit de grond stampte die later evolueerde naar postrock-achtig met een beetje elektronica in. Dit was voor hem echter niet voldoende. "Er gebeurde toen eigenlijk niets in de elektronicascène van Beijing en daarom ben ik – kort nadat we het met de punkband voor bekeken hielden – begonnen met FM3, als een poging om de zaak daar wat in beweging te krijgen."
Gigabytes
Zo werd FM3 eind 1999 het eerste Chinese experiment met abstracte live elektronica. Voor dit project werkt(e) Virant samen met computermuzikant Zhang Jian, die net als hij een klassieke opleiding genoten heeft. Geboren in 1970 begon Jian op 13-jarige leeftijd piano studeren aan de muziekacademie van de Si Chuan school om in 1990 zijn eerste rockband te starten in Chengdu. Vijf jaar later verhuisde hij naar Beijing en begon er met lokale groepen te werken. "Ondertussen heeft hij keyboard gespeeld op zowat elk rockalbum dat in het laatste decennium in China gemaakt werd. Tot op vandaag werkt hij trouwens met diverse interessante lokale artiesten en hij blijft nog steeds de top van de Chinese sessiemuzikanten op toetsen. Sinds hij in 2001 met een laptop begon te werken, is hij eveneens de man die je moet bellen voor elk vreemd project en zo is hij nu ook bezig met o.a. theater en soundtracks." Daarnaast blijft Jian ook nog actief in de klassieke muziek en werkt hij samen met vooraanstaande Chinese klassieke componisten. Virant: "Eigenlijk luistert Jian thuis vrijwel steeds naar klassieke of naar traditionele muziek en slechts zelden naar elektronische muziek. Hij heeft bovendien een speciale afkeer van techno."
Ook Virants eigen muzikale evolutie is duidelijk niet vrij van terugblikken en oprakelen: "Ik luister nog veel naar klassieke muziek en ben ook nog steeds actief in de punkscène, waar ik geregeld help met het producen en het opnemen van albums. Wanneer ik deze winter terug naar Beijing zal gaan, wil ik graag beginnen sleutelen aan een nieuwe punk/postrockband met twee meisjes van een bekende, lokale punkgroep."
Hoe kronkelig het muzikale parcours van beide heren ook mag zijn, binnen FM3 zijn de rollen duidelijk afgebakend. Virant is verantwoordelijk voor het geluid dat uiteindelijk op de cd belandt, terwijl Jian het basismateriaal levert. "Zhang Jian is een meester in het verzamelen van vreemde geluiden en elke paar maanden bezorgt hij er mij een paar gigabytes. Deze gebruik ik vaak als basis voor songs en wat ik extra nodig heb, speel ik zelf." Het alleen afwerken van de nummers blijkt voor Virant een noodzaak te zijn: "Ik ben veel moeilijker qua productie dan Zhang Jian, dus sluit ik mezelf voor een maand in mijn studio op om alleen te werken. Zhang Jian doet wel productiewerk voor anderen, maar bij FM3 focust hij zich vooral op het live element."
Eenvoudige geest
Zhang Jian mag dan met massa's geluiden komen aandraven, van geluiden bulkende klankcollages zijn bij FM3 niet aan de orde. Integendeel: de muziek is uiterst sober, zowel qua klanken als qua muzikaal materiaal (ritmes, melodieën). Zelf omschrijft Virant hun muziek als ronduit eenvoudig. "Dat is waarschijnlijk zo omdat mijn geest nu eenmaal zo werkt: heel eenvoudig en altijd hetzelfde maar herhalen. Sommige muziek die ik 20 jaar geleden maakte is haast hetzelfde als wat ik nu doe, maar natuurlijk is mijn hedendaags werk wel wat beter. Ik denk dus dat het minimalisme ergens diep in mijn natuur zit. Ik heb al wat minder minimalistische muziek gemaakt, zoals met luidruchtige punkbands, maar mijn eigen muziek was altijd al heel sterk op loops gebaseerd." Soms leggen de twee zichzelf bewust beperkingen op door op voorhand te bepalen dat er slechts enkele sporen (waarmee geluiden gelijktijdig kunnen klinken, KVM) gebruikt mogen worden. In een uitverkochte show in het Louvre auditorium in Parijs, eerder dit jaar, gingen Virant en Jian zelfs zo ver dat ze nooit meer dan twee 2 samples tegelijkertijd lieten horen.
Een link tussen dit uitgepuurde geluid en de bewering van Zhou Pei (Chinees elektronica-artiest, KVM) dat Chinezen geen lust, seksualiteit of woede kunnen uitdrukken ziet Virant niet zitten. "Dat is duidelijk Zhou Pei's opinie. Hij is nog redelijk jong en daarom verwijst hij misschien naar zijn eigen problemen. Na bijna 20 jaar in China te wonen kan ik echter zeggen dat geen enkele van mijn vrienden problemen heeft met lust, seksualiteit of woede." Ook elke politieke connotatie is voor Virant naast de kwestie. Van censuur heeft hij hoegenaamd geen last en geen enkele elektronica-artiest die hij kent is politiek gemotiveerd. Wie zijn muziek dus wenst te zien als "stil protest" of als een uiting van "beknotte artistieke vrijheid" zit er in zijn ogen volledig naast.
Wanneer Virant gevraagd wordt naar de tegenstellingen die er zouden bestaan tussen artiesten uit verschillende Chinese steden reageert hij minder ontkennend. Hij wil niet zo ver gaan als Dajuin Yao (Chinees componist en "sound artist",KVM), die spreekt van iets dat "naar raciale haat neigt". "Ik denk niet dat dit het juiste word is om de tegenstelling te omschrijven" zegt Virant, "maar vroeger was er wel zoiets als een competitie tussen Chinese artiesten uit verschillende regio's. Niet alleen in de elektronische muziekscène, maar ook in de rockmuziek in het algemeen en binnen de beeldende kunsten. Jarenlang was Beijing zoiets als New York: de plaats waar artiesten naar toe moesten als ze wilden doorbreken. Sommige artiesten en muzikanten uit het zuiden begonnen echter te rebelleren tegen deze Beijing groep en zagen zuiderse steden als even waardevolle artistieke centra. Tegenwoordig is het allemaal minder ernstig dan in de late jaren '90. Veel succesvolle artiesten zitten in verschillende Chinese steden en er is minder competitie tussen de verschillende regio's. Vergelijk het met de situatie in Europa, met de Berlijnse scène tegenover de Belgische, de Franse of de Londense. De 'tegenstellingen' zijn steeds aanwezig, maar nooit echt ernstig."
Behang
De wortels van de Chinese muziek gaan heel ver terug in de Chinese beschaving, waarbij er instrumenten gevonden werden waarvan de herkomst teruggaat tot de Shang dynastie (1766 – 1027 v.c.). De opvatting dat muziek gebruikt kan worden om onrust uit het lichaam te verdrijven gaat in die traditie ook al lang mee, evenals een luisterhouding die als de "kunst van het luisteren" omschreven wordt: de kunst om naar álle geluiden te luisteren. Nog opmerkelijker dan het ontkennen van het verband tussen zijn muziek enerzijds en de politieke en sociale situatie in China anderzijds is dat Virant zijn subtiele, sobere muziek helemaal niet in deze traditie ziet. Wel integendeel: "De meeste concerten in China werden beschouwd als sociale ontmoetingen. Het is dus vrij normaal om tijdens opvoeringen te praten, ook vandaag nog. Het concept van in een concertzaal stil te zitten luisteren is dus een modern, Westers iets. Bezoek maar eens een opvoering van een Chinese opera of ga maar eens naar een film en je zal weten wat ik bedoel." Dit bekent echter niet dat er van bewust luisteren in de Chinese muziektraditie absoluut geen sprake was. "Voor de intellectuelen in het oude China lag dit wel anders, die genoten van het subtiele geluid van de guqin. De klank van dit instrument is heel zacht en bijgevolg moet je ook stil zijn om het te kunnen horen. Het ging echter maar om een kleine minderheid: de meerderheid van het Chinese publiek was en is luidruchtig en praat voortdurend tijdens optredens."
Wat hij niet kan ontkennen is dat deze rumoerige luisterhouding haaks staat op de muziek die hij en Jian brengen, maar Virant ziet duidelijk beterschap, al zal hij zelf dit woord niet in de mond nemen. "Vroeger luisterden de mensen inderdaad niet echt naar onze muziek. Sinds twee jaar echter hebben we een groep van mensen die dit wel doen. Onze minimale en eenvoudige podiumsetting zet mensen er bovendien toe aan om aandachtig te luisteren. Persoonlijk vind ik het niet erg dat mensen praten wanneer we spelen. Ik heb er geen probleem mee op geluidsbehang te maken, maar het natuurlijk altijd fijn als mensen echt luisteren."
Hoe fijn dit kon zijn, mocht FM3 ondervinden tijdens de al afgewerkte optredens op hun nog lopende Europese tournee doorheen Duitsland, Groot-Brittannië, Nederland, België, Zwitserland en Frankrijk. "Tijdens al onze Europese concerten deze zomer hebben de mensen echt geluisterd. Ik denk dat onze muziek nu meer serieuzer genomen wordt." Op vorige Europese doortochten mocht het duo vaststellen dat er op deze regel van goed luisterende Europeanen ook uitzonderingen zijn. "In Europa is het publiek heel stil en luistert het bewust, behalve de Italianen dan. Toen we in 2002 met Biosphere in Rome speelden, was die zo kwaad op het publiek dat maar bleef doorpraten dat hij zijn laptop dichtgooide en vertrok."
Uitverkoop
FM3 mag dan (terecht) bij de Chinese elektronica gerekend worden, de rol van akoestische instrumenten en met name deze uit de traditionele Chinese muziek is niet te onderschatten. Zowel Jiang als Virant zijn (ook) geschoold in Chinese volkscultuur en in hun opnames gebruiken ze meermaals klassieke instrumenten waarmee ze thuis of in de studio opnames maken. Die dan op hun beurt live bewerkt kunnen worden om het gezochte FM3 geluid te krijgen. Toch wil Virant bekennen dat hij en Jian eigenlijk "valsspelen" en de instrumenten (laten) aanpassen om ze gemakkelijker bespeelbaar te maken. "We zijn namelijk geen experts zijn in het bespelen van traditionele instrumenten en daarom vereenvoudigen we de stemming ervan nogal eens. Het gebeurt ook dat we speciale instrumenten (laten) bouwen die een combinatie zijn van meerdere bestaande muziekinstrumenten. Zo kunnen we verschillenden klanken uit één instrument krijgen. Recent nog heeft een Zwitserse gitaarbouwer voor ons een monochord (eensnarig instrument, KVM) gemaakt, wat in wezen een combinatie is van een Chinese zheng en een Indische tambura (snaarinstrument, KVM). Zo kunnen we het geluid van een zheng hebben en tegelijkertijd een lekkere drone."
Aan het gebruik van deze (min of meer) traditionele instrumenten wil Virant geen zwaar gewicht toekennen. Van het willen maken van één of ander statement is geen sprake. De keuze voor deze klanken is bovendien niet helemaal "vrijwillig". "We gebruiken ze omdat het de instrumenten zijn die we normaal bespelen en waar we gewoon naar luisteren. Dit zijn instrumenten die we thuis en in de studio voorhanden hebben. Ik speel soms gitaar op een FM3 track en Zhang Jian is vaak in de weer met keyboards. Vroeger gebruikten we nog heel oude, analoge keyboards zoals een Korg MS20 of een Roland SH101, maar enkele jaren geleden zat ik in geldnood en moest ik die verkopen. Wat nog overbleef waren Chinese instrumenten die niemand wilde kopen." Deze pragmatische houding trekt FM3 ook door op het podium, want hoe kenmerkend het geluid van de akoestische instrumenten ook mag zijn voor sommige tracks van FM3, op de scène zijn ze niet (meer) te zien. Dat is volgens Virant een paar keren anders geweest, maar het spelen van volledige live sets met deze instrumenten ervoer hij als te beperkend en bovendien kwam het in zijn eigen ogen ook redelijk pretentieus over. "Daarom zijn we maar teruggekeerd naar het op het tapijt zittend spelen met computers."
