Bij Desiderius Erasmus is het eenvoudiger om op te sommen wat hij niet was dan om een lijst op te stellen met de competenties die hij in zijn leven wél heeft verworven. Toch een poging? Hij was pater, priester, theoloog, filosoof-humanist, schrijver en eigenlijk ook ambassadeur avant-la-lettre. Hij reisde Europa rond, verzamelde kennis, bracht verlichting en legde contacten: niet voor niets mocht de man een aantal jaar geleden meedingen naar de titel “grootste Nederlander aller tijden”. De periode waarin hij leefde is op geschiedkundig vlak overigens bijzonder intrigerend: ze markeert de overgang van de donkere Middeleeuwen (eind 15e eeuw) naar een Europa dat uit een zwart gat komt gekropen en zichzelf opnieuw begint te ontwikkelen. Intellectuelen zoals hij, mannen die het testament opnieuw vertaalden en het geloof trachtten aanschouwelijk te maken voor het volk, waren bakens van eruditie. Toch werd hun inzicht in die tijden niet zonder slag of stoot getolereerd. Dat Erasmus in zijn bekendste werk ‘Lof der Zotheid’ een zot moet opvoeren om de waarheid over zijn tijd te kunnen verkondigen, zegt al veel. Tegenwoordig leest die satire niet als een messcherpe ontleding van de wantoestanden die de 21e eeuw overheersen, maar dat het voor die tijd een bijzonder gedurfde tekst moet zijn geweest, kan geen enkele lezer ontgaan.
Er is waarschijnlijk weinig muziek die de Spaans-Catalaanse dirigent en gambist Jordi Savall niet interesseert. Bij zijn eigen label Alia Vox zagen recent, naast een cd waarop Armeense volksmuziek centraal staat, ook enkele conceptuele cd-boeken het licht. Het gaat om luxueus uitgegeven hardcovers in A5-formaat, waarop de muzikant de muzikale entourage verkent van een bepaalde historische gebeurtenis. Zijn ‘Jeanne d’Arc – Batailles & Prisons’ was een van de meest spraakmakende releases van 2012: enerzijds was er dat ijzingwekkende relaas over Jeanne d’Arc die naar de brandstapel wordt geleid, anderzijds de auditieve omlijsting die de luisteraar als in een tijdsmachine terugvoerde naar een Frankrijk vele eeuwen terug in de tijd. Met ‘Erasmus van Rotterdam – Éloge de la Folie’ doet Savall diezelfde formule nog een keer over. In totaal 6 cd’s bevat deze ode aan Erasmus, waarop de man zelf aan het woord komt (levensecht vertolkt door verteller Marc Mauillon) en zijn humanistische ideeën in het perspectief worden geplaatst met teksten van Thomas More en Luther: die eerste deelde Erasmus’ visie over een utopisch Europa, die laatste doorprikte de droom van een eengemaakt Europa. Is dat nog relevant, een dergelijke geschiedenisles, en vooral: loont het de moeite om er een muzikale studie van te maken? Jazeker, aldus Jordi Savall: in een tijd van crisis, een tijd waarin het geld de ethiek dicteert, mag Erasmus’ streven naar een rechtvaardig en eensgezind Europa onder geen beding worden vergeten.
Heel wat obscure, dikwijls anonieme partituren diepte Savall op. Zij worden op de eerste cd omkranst met in het Frans gereciteerde fragmenten uit ‘Lof der Zotheid’: zo passen ze in een groter geheel en is het dus niet noodzakelijk dat ze elk voor zich waardevol genoeg zijn om ze bijvoorbeeld in concert uit te voeren. Op cd’s twee en drie worden vervolgens passages uit briefwisselingen van Erasmus, Moore en Luther voorgedragen, of losstaande citaten uit hun geschriften. Vanuit de visie van Erasmus trekt Savall het 16e-eeuwse wereldbeeld dus open naar dat van andere belangrijke denkers uit die tijd. Bijgevolg ontstaat een echt historisch perspectief. Diegenen die het Frans niet kunnen volgen, verkeren in de mogelijkheid om de teksten in Nederlandse vertaling te lezen in het zeventalige en 668 bladzijden tellende boek, of ze kunnen een versie van Savalls muziek downloaden (of via Spotify beluisteren) met in het Nederlands gereciteerde teksten daartussen. Voor wie anderzijds de puur muzikale ervaring verkiest, zijn er nog cd’s vier, vijf en zes: daarop staat de muziek zonder de tekstfragmenten. In dit alternatieve format heeft de luisteraar vanzelfsprekend meer oren naar de merites van Savall en zijn ensembles La Capella Reial de Catalunya en Hespèrion XXI. De een zal die ongetwijfeld minder spannend vinden, een ander heeft de impressie de vijf eeuwen oude tijdsgeest erdoor perfect te kunnen opsnuiven. Hoe het ook zij: qua uitvoeringspraktijk is Savall na al die jaren meer dan ooit een eminentie op dit gebied. Een mens die deze uitgave niet kan smaken, heeft het simpelweg niet voor oude muziek. En wie niet warm loopt voor het bijhorende, prachtig geïllustreerde boek, interesseert zich niet voor geschiedenis, want de paginalange essays die Savall door historici liet schrijven, zijn enorm inspirerend. Op maat van een breed publiek en toch uitzonderlijk kwalitatief: het komt zelden voor, maar Jordi Savall speelt het keer op keer klaar.
