Is het mogelijk om Tchaikovsky’s zesde en laatste symfonie te beluisteren en te begrijpen zonder kennis te hebben van de speculaties omtrent haar betekenis voor de componist? Zeker is dat het een programmatisch werk is, gezien de auteur daarover zelf uitspraken deed in een bewaard gebleven briefwisseling. Echter deelde hij zijn neef, aan wie het stuk tevens werd opgedragen, mee dat het programma strikt geheim moest gehouden worden. Dat Tchaikovsky amper 9 dagen na de première gedirigeerd te hebben, dood werd aangetroffen, is verdacht. De lading van zijn laatste correspondentie, waarin hij aangeeft blij te zijn dat hij nog “kan” werken, doet vermoeden dat de componist een periode van grote weemoed doormaakte. Amper begin de vijftig was het immers nog vroeg om aan sterven te denken. Gezegd wordt dat Tchaikovsky zichzelf uiteindelijk vergiftigde omdat zijn homoseksuele aspiraties jegens de neef in kwestie aan het licht waren gekomen. Tot op heden zijn de gemoederen voor wat de omstandigheden van zijn overlijden betreft, niet bedaard. Dat de Russische overheid zelfs anno 2013 nog uitspraken doet over Tchaikovsky’s zo goed als onbetwistbare homoseksuele geaardheid, zegt niet alleen veel over dat regime, maar ook over de musicologische polemiek die maar niet wil gaan liggen. Men blijft gissen, en wat zou de reden daarvoor anders zijn dan Tchaikovsky’s eindeloos fascinerende oeuvre?
Van zijn zes symfonieën vormen de laatste drie een thematische trilogie rondom het lot. Gissingen naar de inhoud van zijn zwanenzang, die Tchaikovsky zo graag verborgen wilde houden, wijzen in de richting van een beschouwing op het leven. Nieuw voor die tijd was dat de componist koos voor twee trage hoekdelen. Het gepijnigde karakter waarmee de symfonie op die manier wordt ingeleid en afgesloten, deed Tchaikovsky’s broer Modest opperen om de stijve ondertitel ‘Programmasymfonie’ te vervangen door het veelzeggende ‘Pathetische’. Hoewel dat adjectief tegenwoordig een pejoratieve bijklank heeft, was dat indertijd een neutrale aanduiding voor een werk dat heftige, fundamentele emoties opriep. In die zin gaat de ondertitel het werk perfect af. Alleen al de structurele ommezwaai bracht het publiek overigens danig in de war en ook vandaag nog gebeurt het dat een daverend applaus in concertzalen na het derde deel losbarst. Het op een na langste deel, het ‘Adagio Lamentoso’ dat aan het slot komt, geldt dan ook als een soort macaber post scriptum. Hoewel het leven zelf lijkt te zullen triomferen, moet het wel de dood zijn die het laatste woord krijgt. In die zin is Tchaikovsky’s zesde diep humanistisch. Het vermogen van de componist tot ongenaakbare melodievoering schenkt de luisteraar daarbij bakken troost – wat anders dan lyriek kan de zalf zijn op die met de dood geïnfecteerde open wonde die het bestaan is?
Waar Tchaikovsky’s zesde klinkt, volgt in haar kielzog niet zelden diens fantasie-ouverture ‘Romeo & Juliet’. Daarin wordt niet het klassieke verhaal van Shakespeare afgehaspeld, maar wordt gepoogd om aan de hand van drie afzonderlijke taferelen de sfeer van de hele liefdestragedie te vatten. Door zich niet te laten meeslepen door een plot, geeft de componist zichzelf een bevrijdende ruimte. Een waarin de luisteraar zich alweer kan sterken aan de zangerige contrastwerking en de orkestrale dynamiek die uitgroeit tot een metafoor voor de verstrengeling tussen geliefden. Met stevig in hun schoenen staande solisten aan boord zet het Brussels Philharmonic onder leiding van chefdirigent Michel Tabachnik een sterke interpretatie neer, zowel van de fantasie-ouverture als van de zesde symfonie. Alleen in de tutti ontbreekt het dit orkest aan uitstraling en geloofwaardigheid. De strijkers mogen dikker en warmer, de kopers kunnen rijkelijker worden ingebed, de houten mogen ijler zweven bovenop het symfonisch gewoel. Nézet-Séguins pas verschenen opname bij Deutsche Grammophon benadert bijvoorbeeld iets meer de perfectie, maar als product van eigen kweek mag men dit album evenzeer uitzonderlijk noemen.
