Het werk van deze Russische componist is altijd politiek geladen. In deze symfonie is dit niet anders. Het onderwerp van dienst is revolutie van 1905 die uitbrak nadat Rusland een oorlog met Japan verloren had. Deze revolutie vormde eveneens het begin van het einde voor de Tsaren. De Sovjets waren opgetogen over het resultaat. De Westerse criticasters daarentegen vonden de symfonie veredelde filmmuziek, maar ondertussen hebben velen hun mening over dit meesterwerk al lang bijgesteld. Voor Shostakovich zelf was dit de zoveelste verdoken vorm van kritiek op het communistische regime. Het London Symfonie Orchestra staat al vele jaren aan de absolute wereldtop evenals dirigent Mitslav Rostropovich. Hij was persoonlijk bevriend met Shotakovich en geldt al jaren als een absolute autoriteit voor de uitvoeringen van diens werk.
Het eerste deel van de symfonie draagt de titel 'Palace Square' en is de uitbeelding van de betoging op het plein voor het winterpaleis in St.Petersburg op de vooravond van de revolutie. De thema's zijn uitgesproken rustig, maar toch is er constant een vreemdsoortige spanning aanwezig. Iedereen wil er bij zijn, maar tegelijker tijd wil iedereen eigenlijk ook weg. Niemand weet wat er gaat gebeuren, zal de Tsaar zijn leger inzetten en zo ja gehoorzaamd dat leger? Deze ambigue sfeer wordt op geniale manier uitgebeeld. Het korte tromgeroffel en de signalen van de trompetten versterken deze sfeer alleen maar. Zonder stop gaat het eerste in het tweede deel over. De lage strijkers beginnen zenuwachtig te doen. Ondertussen komt het hoofdthema van de tweede beweging om het hoekje kijken. In het verhaal is de ochtend van 9 januari aangebroken. De Tsaar geeft bevel om het vuur te openen. De trommels roffelen terwijl het thema van deze beweging zich langzaam ontwikkelt tot het groteske proporties aanneemt. Halfweg deze evolutie komt het thema zelfs even in een sprookjesachtige orkestratie met heel veel strijkers en een frivole fluit terecht: de gebeurtenissen bekeken vanuit de salons van het paleis. De wereld ziet er mooi uit, maar hier en daar steken grimmige thema's hun kop boven water. Het thema wordt bijna onherkenbaar in een uitermate gecompliceerde doorwerking, tot de trompetten het in zijn originele vorm terugbrengen en het inferno uitbarst. De menigte stuift uiteen, de rust keert terug op het plein. De spanning blijft echter hangen: de houtblazers verzorgen een ellendig lange passage die onvoorstelbaar schril klinkt en een bijna morbide ondertoon heeft. Een signaaltrompet en het roffelen van de trom staan symbool voor het begin van de achtervolging. Een zenuwachtig thema duikt op. Het thema ontwikkelt zich tot een satanische melodie. De opstandelingen worden achtervolgd, de paniek is alomtegenwoordig. Plots valt de moordende carrousel stil. De deur is dicht, de revolutionair is veilig thuis. Een trompet in de verte blaast het signaal voor het einde van het gevecht. Het beginthema van het eerste deel duikt terug op. De revolutie mag dan wel neergeslagen zijn. De wil om tot opstand te komen is niet gebroken. Het derde deel is een langgerekte lamentatie, de doden van de revolutie worden herdacht. Het orkest wordt langzaam opgebouwd vanuit de lage strijkers. Het verdriet slaat om in een machteloze woede. De pauken zorgen voor een bijna ondraaglijke spanning die door merg en been gaat zeker als het orkest de ritmische patronen overneemt. Na enige tijd valt ook dit stil. Het beginthema van het deel duikt terug op: het verdriet om de doden haalt de bovenhand. In het vierde deel is er geen duidelijk verhaal meer, maar schopt de componist wild om zich heen. De woede omwille van de onrechtvaardigheid en het leed dat en hem en zijn volk wordt aangedaan wordt vertaald in dit deel: een langgerekte explosie van bijna twintig minuten die alleen maar onderbroken wordt voor een snijdende althobo solo, waarbij de thema's uit de vorige delen nog grotesker worden dan ze al waren.
Een fantastische symfonie uitgevoerd door een wereldorkest. Wat kan een mens daar nog op zeggen?
Meer over Dimitri Shostakovich
Verder bij Kwadratuur
Interessante links
