Zingende vissen terwijl ze gebraden worden, personages die plots in steen veranderen of hun schaduw verliezen, magische fonteinen, … Van Richard Strauss’ ‘Die Frau ohne Schatten’ wordt wel eens gezegd dat de opera simpelweg niet te ensceneren is. Toch zou het jammer zijn dit meesterwerk nooit op de planken te brengen. Dat niet zozeer omwille van het verhaal, een symbolistische en in wezen ondoordringbare tekst van Hugo von Hoffmannsthal. Het raakt weliswaar een aantal fundamentele thema’s aan en heeft zeker de potentie zelfs de leek te ontroeren door de veelheid aan kwetsbare figuren die erin voorkomen, ondanks de ongrijpbare handeling. Bovenal is het echter de muziek waarvoor men de ruim drie en een half uur durende partituur af en toe bovenhaalt. Strauss’ op romantische principes voortbordurende taal getuigt van een zodanige vindingrijkheid dat slechts enkelingen kunnen zeggen de muziek beu gehoord te zijn. De componist neemt zodanig rijk materiaal mee naar zijn compositie, dat hij bovendien laat terugkeren of waarop hij varieert, dat het is alsof men een voortdurend transformerende eenheid aan het beluisteren is. De uren verstrijken op die manier alsof het minuten zijn, tenminste als de regie niet koste wat het kost von Hoffmannsthal fratsen probeert uit te beelden en er precies daardoor sprookjesachtig onwaarschijnlijk uitziet.
Als het Salzburg Festival een schoolse opvoering had willen zien, dan was het een betreurenswaardige keuze om bij Christof Loy aan te kloppen. Wat die doet met von Hoffmannsthal libretto, is indrukwekkend. Vertrekpunt voor Loy’s regie was de allereerste opname van deze opera door Karl Böhm in 1955. Hij overtuigde een aantal gereputeerde zangers uit die tijd zonder vergoeding deel te nemen aan zijn onderneming, die werd opgezet in de Weense staatsopera. De dirigent kreeg haar gerealiseerd in hartje winter. Pittig detail: geld om het gebouw te verwarmen was niet voorhanden. Loy was meteen gebeten door het beeld van een stel wereldvermaarde zangers in winterjassen die daar, in zowat de minst dankbare setting die men zich kan indenken, de incarnatie werden van bij benadering de meest complexe karakters uit de 20e-eeuwse operageschiedenis. Wat de regisseur deed, is zijn ‘Die Frau ohne Schatten’ precies daar laten plaatsgrijpen: hij vertelt enerzijds het verhaal van die eerste opname, terwijl zich simultaan von Hoffmannsthal moeilijk bij te benen plot ontspint. Op die manier ontstaat een scènebeeld dat voortdurend in beweging blijft, vooral in de tweede en de derde akte. Ontleend aan Strindberg was Loy’s idee om de theatrale fictie te laten bezwangeren door de realiteit van de acteurs. In de theaterzalen ziet men die verschillende dimensies tegenwoordig af en toe passeren, maar in een medium als opera, waar men uiteraard geen tekst kan toevoegen of wegknippen, is een dergelijke ingreep opzienbarend.
Loy komt er niet zonder kleerscheuren vanaf. Zijn gedurfde keuzes vragen offers: zowel het historische als het feeërieke spoor boeten in aan duidelijkheid. Het is echter artificieel om tijdens het kijken de beide lagen op te delen, precies omdat deze productie ervoor kiest ze als een geheel te presteren. De hutsepot die zo ontstond, is enorm beklijvend om naar te kijken, enkele dipjes niet inbegrepen. Loy’s moeilijkheden om het ene concept in het andere te passen, vormt echter geen enkel probleem. Fenomenaal is met name wat in de orkestbak gebeurt: Christian Thielemann is niet de gedistingeerde maestro die de partituur piekfijn ontleedt, maar hij gooit zijn volle lichaamsgewicht in de strijd om de Wiener Philharmoniker te inspireren. De musici schakelen een versnelling hoger in deze muziek die zelfs voor hen een uitdaging vormt. Een stuk tot stof vergane Weense geschiedenis verrijst hier, en de toeschouwer bouwt er met zijn of haar verbeelding actief aan mee. Deze ‘Die Frau ohne Schatten’, overigens met superbe inleving gezongen en vertolkt door Evelyn Herlitzius, Wolfgang Koch, Anne Schwanewilms en niet in het minst Michaela Schuster, laat zich, in al zijn gelaagdheden, zelfs in meerdere keren niet volledig vangen. Hoeveel opera’s worden er jaarlijks geënsceneerd die zich die verdienste kunnen aanmeten? De extra documentaire, die een ontluisterende inkijk geeft in wat zich in de coulissen afspeelde, maakt deze dubbele dvd (ook verkrijgbaar in blu-ray) helemaal af.
