Als een musicoloog ooit beweert dat de symfonie al bestond nog voor er goed en wel sprake was van het instrumentarium dat noodzakelijk is om van een symfonie te kunnen spreken, moet er dan gedacht worden aan een redenaar met ijlkoorts? Of moet "symfonie" in dat geval opgevat worden als "met symfonische allure" en kan er dan de link gelegd worden met de muziek van Carlo Gesualdo? Een tijdgenoot die even radicaal de mogelijkheden van de muzikale expressie opzocht is er waarschijnlijk niet geweest, of het moet zijn dat diens pennenvrucht verloren is gegaan. Binnen de overlevering zijn Gesualdo's partituren uniek in hun intensiteit: ze getuigen van een weerzin voor elke vorm van compromis en tarten soms zelfs de regels van de appetijtelijke harmonie. Toch was de man geen componist die het conflict in de muziek opzocht: esthetiek en gevoel lagen binnen Gesualdo's denkkader vlakbij elkaar, het waren twee assen waarop hij het materiaal simultaan tot ontwikkeling bracht. Interessant voor biografen is dat bij deze zo temperamentvolle bladmuziek, waarvan behalve een aantal volledige werken ook flarden van stukken zijn overgeleverd, een mens hoorde die zich ook in het leven opstelde als een onderdaan van zijn geestdrift. In Hollywood wordt er allicht onderhandeld over de rechten op een verfilming, want wie smult niet van het verhaal over een componist die in zijn religieuze muziek het goddelijke in klank leek om te zetten, maar zijn echtgenote vermoordde nadat hij haar met een onfortuinlijke minnaar aantrof? Het verhaal gaat dat nog meer van zijn verwanten het moesten ontzien. Zijn de 'Responsoria' uit 1611 inderdaad het werk van een killer? Of stond Gesualdo's karakter snel in vuur en vlam, gelijk op welk gebied?
Het zijn vragen waar de fantast gerust een antwoord op mag verzinnen. In Gesualdo's partituren liggen de antwoorden hoe dan ook niet verscholen. Zeker is het zo dat men bij het bestuderen van zijn oeuvre een soort ontaarding kan waarnemen, een opschuiven richting de waanzin. Dat Stravinsky ongeveer vijftig jaar geleden iets als een muzikaal addendum schreef bij een aantal van Gesualdo's werken, betekent dat diens hersenspinsels wegen hadden ontgonnen die tot in de 20e eeuw, en uiteindelijk ook vandaag nog, tot grote verwondering stemden en stemmen. Het is alsof de muziek zelf in de figuur van Gesualdo werd losgerukt uit haar tijd en uit haar aan stringente regels gebonden context, alsof ze een auditieve metamorfose was van een veel ouder idee: een van rust, maar ook van beweging, van niet te stuiten dynamiek. Wordt het woord "symfonisch" teveel misbruikt wanneer het als etiket op Gesualdo's muziek wordt gekleefd, dan is "oceanisch" misschien eerder aan de orde. Heeft vocale muziek soms het aanschijn van een kabbelende stroom, dan hebben de Renaissance-uitlopers bij deze componist een strand gevormd, een kustlijn waarop golven te pletter slaan, gevolgd door nog meer golven, en nog...
Traditionele vertolkers van repertoire dat zijn 400ste verjaardag heeft gevierd, kunnen niet altijd de levenskracht, die zowat de kiem van de ervaring lijkt, naar boven halen. Dat is wel het geval bij Philippe Herreweghe, die als geen ander weet hoe deze cocktail van rust en extase in elkaar steekt. De eerste keren dat men deze 'Responsoria' beluistert, valt de heldere akoestiek van de Notre-Dame du Liban op. Ontbreekt het in deze Parijse kerk aan warmte? Als de luisteraar aanvankelijk al tot een dergelijke conclusie komt, dan wordt die indruk algauw uitgewist door de transparantie die de locatie toelaat. Met uitstekende en coherent vertolkende zangers is het precies een surplus om de veelheid aan stemmen te kunnen volgen. De zo zaligmakende densiteit die muziek uit deze episode haar hartverwarmend karakter geeft, is geen functie van een wollige geluidsbrij, wel van hoe alle stemmen in elkaar haken. Het Collegium Vocale Gent heeft alle vermogen in huis om deze partituren als het noorderlicht te laten weerschijnen aan het firmament: ergens ver weg, op transcenderende hoogte, maar van een omvattende schoonheid die het broze menselijk gehoororgaan totaal overspoelt en in opperste staat van clementie brengt.
